भारतातील बहुतांश लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते आणि त्या भागातील शैक्षणिक दर्जा हा देशाच्या सर्वांगीण प्रगतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. परंतु, आजही ग्रामीण भागात शिक्षण ही केवळ एक सरकारी योजना वाटते, वास्तवात ती गरज म्हणून मानली जात नाही. त्यामुळे ग्रामीण शिक्षणाला अनेक अडथळ्यांचा सामना करावा लागतो.
ग्रामीण शिक्षणातील प्रमुख अडचणी
- शिक्षकांची कमतरता आणि अनुपस्थिती
गावांतील शाळांमध्ये प्रशिक्षित शिक्षकांची कमतरता मोठ्या प्रमाणावर आहे. जे शिक्षक आहेत, तेही अनेक वेळा शाळेत उपस्थित राहत नाहीत, किंवा एकाच शिक्षकावर अनेक विषयांची जबाबदारी असते.
- मूलभूत सुविधांचा अभाव
ग्रामीण भागातील अनेक शाळांमध्ये अजूनही स्वच्छतागृह, पिण्याचे पाणी, वीज, संगणक, ग्रंथालय अशा सुविधा अपुऱ्या किंवा अनुपस्थित आहेत. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक वातावरण लाभत नाही.
- मुलींचं शिक्षण व सामाजिक अडथळे
अनेक ठिकाणी मुलींचं शिक्षण वयात आल्यावर बंद केलं जातं. लवकर लग्न, सामाजिक प्रथांचा प्रभाव, शाळेपासून दूर अंतर यामुळे मुली शाळा सोडतात.
- शैक्षणिक गुणवत्तेचा अभाव
ग्रामीण शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांना केवळ परीक्षा पास होण्यासाठी शिकवलं जातं. उपयुक्त ज्ञान, समज, सर्जनशीलता याला दुय्यम स्थान दिलं जातं. त्यामुळे गुणवत्ता कमी राहते.
संधी आणि सकारात्मक बदल
- शिष्यवृत्ती आणि सरकारी योजना
सरकारकडून अनेक शिष्यवृत्ती योजना, मोफत पुस्तके, पोषण आहार योजना राबवल्या जातात. जर या योजना योग्यप्रकारे अंमलात आणल्या गेल्या, तर ग्रामीण विद्यार्थ्यांचा शैक्षणिक प्रवास सुकर होऊ शकतो.
- डिजिटल शिक्षणाचं युग
आज अनेक शाळांमध्ये टीव्ही, स्मार्टफोन, इंटरनेट आणि ऑनलाईन शिक्षण पोहोचू लागलं आहे. ई-लर्निंग आणि मोबाईल अ‍ॅप्समुळे ग्रामीण भागातही गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाची दारे उघडत आहेत.
- स्वयंसेवी संस्था आणि युवकांचा पुढाकार
काही ठिकाणी स्थानिक तरुण, स्वयंसेवी संस्था आणि शिक्षक ग्रामीण भागात मोफत तास, कॅम्प, मार्गदर्शन वर्ग घेतात. हा सामाजिक बदल फार सकारात्मक आहे.
सुधारणा कशा करता येतील?
- शिक्षकांची नियमित उपस्थिती सुनिश्चित करा
– बायोमेट्रिक हजेरी, ऑनलाईन मॉनिटरिंग यांचा वापर करून शिक्षकांची उत्तरदायित्व वाढवता येते. - शाळांची सुविधा सुधारली पाहिजे
– स्वच्छता, वीज, संगणक, ग्रंथालय, क्रिडा साहित्य यांचा समावेश अत्यावश्यक आहे. - स्थानीय समुदायाची भागीदारी वाढवा
– ग्रामस्थ, पालक, आणि स्थानिक नेतृत्व शाळांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतल्यास शिक्षणात परिवर्तन घडू शकतं. - कौशल्याधारित शिक्षणावर भर द्या
– केवळ पुस्तकी शिक्षण न देता, व्यावसायिक, कृषी, हस्तकला, डिजिटल कौशल्यं शिकवून विद्यार्थ्यांना रोजगारक्षम बनवता येईल.
ग्रामीण शिक्षणाच्या अडचणी मोठ्या आहेत, पण त्यावर उपायही तितकेच शक्य आहेत. आज आवश्यक आहे ती राजकीय इच्छाशक्ती, समाजाची बांधिलकी आणि शिक्षकांची जबाबदारी. शिक्षण ही केवळ योजना नसून परिवर्तनाची प्रक्रिया आहे.
गाव शिकला, तर देश घडेल — ही भावना रुजवण्याची गरज आहे.